«СЬОГОДНІ КОЖЕН ПОЛІТИК ПОВИНЕН ЗБЛИЗИТИСЬ З НАРОДОМ»: УКРАЇНСЬКІ КОНСЕРВАТИВНІ СЕРЕДОВИЩА В ГАЛИЧИНІ НА ЗЛАМІ ХІХ–ХХ СТОЛІТЬ У КОНТЕКСТІ КОНСЕРВАТИВНИХ РУХІВ СЛОВ’ЯНСЬКИХ НАРОДІВ ЦИСЛЕЙТАНІЇ
DOI:
https://doi.org/10.33402/up.2020-13-137-186Ключові слова:
консерватизм, Цислейтанія, русофіли, християнсько-суспільний рух, «станьчики», «подоляки», «старочехи», партія чеської аристократії («велькостатку»), словенський католицький рухАнотація
Досліджено консервативні рухи й середовища як невід’ємну складову ідейної та політичної мозаїки монархії Габсбургів протягом ХІХ – початку ХХ ст., зокрема серед слов’янських народів її австрійської частини – Цислейтанії: українців, поляків, словенців, чехів. З огляду на складність консерватизму як об’єкта дослідження непросто окреслити його єдиний «канонічний» варіант. Тому зроблено спробу подати загальний перелік базових принципів і засад, спільних для всіх консерваторів. Проаналізовані середовища консервативної думки й практики добре ілюструють цю проблему. Попри всі відмінності в соціальній структурі, ідеях чи практичній політиці, розглянуті в тексті українські, польські, чеські та словенські консерватори мали й чимало спільного. Щоб простежити і спільності, і відмінності, проведено порівняльний аналіз за кількома ключовими сюжетами: подано короткий огляд історії формування цих середовищ; способи їхнього реагування на зміни в суспільно-політичному житті епохи, насамперед прилучення до політичних процесів значно більшої кількості людей; сприйняття ідеології націоналізму та пов’язаної з ним радикалізації суспільства; опонування соціалізму в соціально-економічних питаннях та власні альтернативи; ставлення до ролі Церкви і релігії в приватному та публічному просторі. Порівняння за цими параметрами доповнено розглядом нечисленних, проте важливих прикладів безпосередньої практичної співпраці між досліджуваними консервативними середовищами. Особливо важливим виявом такої співпраці стало існування спільної україно-словенсько-хорватської фракції в парламенті Цислейтанії в 1897–1904 рр. У межах діяльності цієї фракції консерватори, зокрема українські, отримали значно кращі можливості для реалізації власних програм, ніж по окремих політичних групах. З’ясовано, що, попри численні відмінності між українськими, польськими, чеськими і словенськими консервативними рухами в імперії Габсбургів на зламі ХІХ і ХХ ст., вони стояли в цей час перед подібними викликами. Деколи схожі, інколи відмінні шляхи їхнього реагування на дилеми часу засвідчили як традиційну неоднорідність консерватизму, так і загальну схожість долі цієї ідеї в досліджувану епоху.
Посилання
«Czas» o Radzie Narodowej. (1911, Lipiec 14). Gazeta Narodowa, 159 [in Polish].
«Ruska Hromada». Politychne tovarystvo u Lvovi. (1901, Cherven 15 (28)). Ruslan, 134 [in Ukrainian].
1700–1900. (1900, Zhovten 1 (14)). Ruslan, 222 [in Ukrainian].
Antoshevskyi, T. (1997). Do istorii khrystyiansko-suspilnoho rukhu v Halychyni (90-i rr. XIX st. – 1914 r.). Lviv [in Ukrainian].
Arkusha, O. (1999). Polski politychni seredovyshcha Lvova ta Krakova na zlami XIX–XX stolit: sproba porivniannia. Lviv: misto – suspilstvo – kultura: zb. nauk. prats, 362–377 [in Ukrainian].
Arkusha, O. (2000). Mikhal Bobzhynskyi ta ukrainske pytannia v Halychyni. Visnyk Lvivskoho universytetu. Seriia istorychna, 35–36, 168–206 [in Ukrainian].
Arkusha, O. (2004). Ukrainskyi khrystyiansko-suspilnyi rukh u Halychyni na pochatku XX stolittia: politychne tovarystvo «Ruska hromada». Shliakhamy istorii. Naukovyi zbirnyk istorychnoho fakultetu LNU im. Ivana Franka na poshanu profesora Kostiantyna Kondratiuka, 63–99 [in Ukrainian].
Arkusha, O. (2008). Krakivskyi konservatyzm ta problema ukrainsko-polskykh vzaiemyn u Halychyni na pochatku XX stolittia. Zapysky Naukovoho tovarystva imeni Shevchenka, CCLVI, 282–315 [in Ukrainian].
Arkusha, O. (2010). Andzhei Pototskyi: biohrafiia polityka na tli ukrainsko-polskykh vidnosyn. Chastyna druha: halytskyi namisnyk. Visnyk Lvivskoho universytetu. Seriia istorychna, 45, 244 [in Ukrainian].
Arkusha, O., & Mudryi, M. (1999). Rusofilstvo v Halychyni v seredyni XIX – na pochatku XX st.: heneza, etapy rozvytku, svitohliad. Visnyk Lvivskoho universytetu. Seriia istorychna, 34, 231–268 [in Ukrainian].
Arkusza, O., & Mudryj, M. (2012). XIX-wieczna arystokracja polska w Galicji Wschodniej wobec ruskich (ukraińskich) aspiracji narodowych. Krakowske Pismo Kre- sowe, 4, 145–171 [in Polish].
Ateizm v hymnazii. (1903, Berezen 27 (Kviten 9). Halychanyn, 70 [in Ukrainian].
Bagehot, W. (1915). Intellectual conservatism. In The Works and Life of Walter Bagehot (Vol. 9; pp. 254–258). London: Longmans, Green, and Co. [in English].
Barsukov, N. (2015). Cheshskyi polytycheskyi konservatyzm v kontse XIX – nachale XX vv. [Czech political conservatism in the late 19th – early 20th centuries]. (Candidate’s thesis). Moscow [in Russian].
Barvinskyi, O. (1905, Veresen 13; 14; 16; 17; 18). Proiekt viddovzhenia selianskoi posilosty zemelnoi. Ruslan, 205; 206; 207; 208; 209 [in Ukrainian].
Bergant, Zv. (1999). Vloga katolištva in Cerkve pri slovenskih liberalcih (1890–1918). Prispevki za novejšo zgodovino, XXXIX (2), 51–64 [in Slovenian].
Berim sia spilno do ekonomichnoi roboty! (1899, Berezen 9 (21)). Ruslan, 54 [in Ukrainian].
Berk, E. (2008). Relihiia i hromadianske suspilstvo. In Konservatyzm: Antolohiia (pp. 407–408). Kyiv [in Ukrainian].
Bezbrachie dukhovenstva. (1903, Liutyi 15 (28)). Halychanyn, 37 [in Russian].
Bieliński, St. (1901, Sierpien-Wrzesień). Większa własność w stosunku do dobrobytu kraju. Gazeta Narodowa, 235; 237; 238; 239; 243; 244; 245 [in Polish].
Blahosloven hriadyi. (1900, Lystopad 7 (20)). Halychanyn, 252 [in Ukrainian].
Blud karaie bludiachykh. (1903, Berezen 12 (25)). Ruslan, 58 [in Ukrainian].
Bobić, P. (2012). War and Faith. The Catholic Church in Slovenia, 1914–1918. Leiden; Boston [in English].
Bobrzyński, M. (1879). Dzieje polski w Zarysie. Warsaw [in Polish].
Bobrzyński, M. (1957). Z moich pamiętników (A. Galosz, Ed.). Wroclaw; Krakow [in Polish].
Bobrzyński, M. (2001). Zasady i kompromisy. Wybór pism. Krakow: Ośrodek Myśli Politycznej [in Polish].
Bráf, A. (1923). Almužna a mzda. In A. Bráf, Život a dílo (Vol. 3, pp. 125–147). Prague [in Czech].
Bráf, A. (1923). Národohospodářské potřeby české. Přednáška dne 10. Prosince 1904 ve Dvoře Králove n. In A. Bráf, Život a dílo (Vol. 4, pp. 168–179). Prague [in Czech].
Braf, A. (1924). Listy politického kacíře. In A. Bráf, Život a dílo (Vol. 5; pp. 5–72). Prague [in Czech].
Bude robota realna! (1897, Hruden 17 (31)). Ruslan, 286 [in Ukrainian].
Buszko, J. (1993). Polityka Michala Bobrzyńskiego w kwestii ukraińskiej (1906–1913). Zeszyty naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace historyczne, 103, 63–70 [in Polish].
Cetnarowicz, A. (2010). Odrodzenie narodowe w Istrii w latach 1860–1907. Kra- kow: Towarzystwo Wydawnicze Historia Iagellonica [in Polish].
Chas otverezyty sia! (1898, Veresen 3 (15)). Ruslan, 197 [in Ukrainian].
Chornovol, I. Halytski viiny za istoriiu. Retrieved from http:.zbruc.eu/node/5444 [in Ukrainian].
Cibulka, P. (2005). Národní strana. In J. Malíř, P. Marek (Eds.), Politické strany I.díl 1861–1938: Vývoj politických stran a hnutí v českých zemích a Československu v letech 1861–2004 (pp. 109–138). Doplněk [in Czech].
Czas. (1900, Kwiecień 10), 94 [in Polish].
Czas. (1902, Grudzień 24), 295 [in Polish].
Daszyk, K. K. (1993). Osobliwy Podolak: W kręgu myśli historiozoficznej i społeczno-politycznej Wojciecha hr. Dzieduszyckiego. Kraków: Nakładem Uniwersytetu Jagiellońskiego [in Polish].
Die Habsburgermonarchie 1848–1918. (2006). (Vol. 4). Vienna: Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften [in German].
Do Russkogo naroda Halitskoi zemli. (1908, Sichen 25 (Liutyi 7)). Russkoie slovo, 4 [in Russian].
Dopysy. Iz lvovskoho povita. (1908, Liutyi 22 (Berezen 6)). Russkoie slovo, 8 [in Russian].
Dr Riger a Rusyny. (1897, Cherven 18 (30)). Ruslan, 136 [in Ukrainian].
Dr. Mattusz o reformie wyborczej. (1905, Grudzień 24). Gazeta Narodowa, 293 [in Polish].
Dutka, W. (2015). Zapomniany Stańczyk. Rzecz o Stanisławie Koźmianie (1836– 1922). Torun: Wyd-wo Adam Marszałek [in Polish].
Dwa konserwatyzmy. (1909, Styczeń 5). Czas, 3 [in Polish].
Dziadzio, A. (Comp.). (2007). Teka Stańczyka. Krakow: Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych Universitas [in Polish].
Epstein, K. (2015). The Genesis of German Conservatism. Princeton; New Jersey: Princeton University Press [in English].
Estreicher, S. (2012). Konserwatyzm krakowski. Krakow: Ośrodek Myśli Politycznej [in Polish].
Feldman, W. (1907). Stronnictwa i programy polityczne w Galicji 1846–1906 (Vol. 1). Krakow [in Polish].
Georgiev, J. (2011). Až do těch hrdel a statků? Konzervativní myšlení a otázka samosprávy v politických strategiích české státoprávní šlechty po roce 1848. Prague [in Czech].
Górski, A. (2013). Podolacy. Obóz polityczny i jego liderzy. Warsaw: Wyd-wo DiG [in Polish].
Grdina, I. (1996). Nekronani vojvoda kranjski – dr. Ivan Sušteršič. Zgodovinski časopis, 50, 3 (104), 369–382 [in Polish].
Grzybek, D. (2013). Wstęp. In J. Milewski, Zdobycze i iluzje postępu (pp. VII– XXIV). Krakow: Ośrodek Myśli Politycznej [in Polish].
Holos nashykh «pryiateliv». (1911, Cherven 27 (14)). Ruslan, 140 [in Ukrainian].
Hr. Wojcieh Dzieduszucki o powszechnem glosowaniu. (1905, Listopad 11). Gazeta Narodowa, 259 [in Polish].
Hugh, S. (1915). Konserwatyzm. Warsaw [in Polish].
Idim vpered! (1911, Sichen 1 (Hruden 19)). Ruslan, 1 [in Ukrainian].
Ivan Politika. Bezpotrebno bezpokoiatsia. (1908, Berezen 18 (31)). Russkoie slovo, 3 [in Russian].
Izba panów o reformie wyborczej. (1905, Grudzień 3). Czas, 277 [in Polish].
Jaskólski, M. (1989). Konserwatyzm – nacjonalizm. Studia nad konfrontacjami ideowymi konserwatyzmu krakowskiego i demokracji narodowej przed 1914 r. Krakow [in Polish].
Jaskólski, M. (2014). Kaduceus Polski. Myśl polityczna konserwatystów krakowskich 1866–1934. Krakow: Ośrodek Myśli Politycznej [in Polish].
Jaworski, W. L. (1897, Luty 15). Jak zaczacz? Ruch Spolęczny, 4 [in Polish].
Kirk, R. (2008). Osnovy i pryntsypy konservatyzmu. In O. Protsenko, V. Lisovyi (Comps.), Konservatyzm: Antolohiia (p. 78). (2nd ed.). Kyiv: VD «Prostir», «Smoloskyp» [in Ukrainian].
Kis, N. (2013). Zakhidnytstvo v Halychyni pochatku XX stolittia: klerykalna hrupa – politychna doktryna – tsyvilizatsiinyi vybir. Z istorii zakhidnoukrainskykh zemel, 9, 25–39 [in Ukrainian].
Klish, A. (2006). Kyrylo Studynskyi ta khrystyiansko-suspilnyi rukh u Halychyni (kinets XIX – pochatok XX st.). Nauka. Relihiia. Suspilstvo, 1, 30–36 [in Ukrainian].
Klish, A. Politychna diialnist khrystyiansko-konservatyvnoi techii naprykintsi XIX – na pochatku XX st. Retrieved from http: nauka.uagate.com/wp-content/uploads/2014/04/ Klish.pdf [in Ukrainian].
Kosiakiewicz, W. (1913). Idea konserwatywna. Próba doktryny. Warsaw [in Polish].
Kosicka-Pajewska, A. (2002). Zachowawcza myśl polityczna w Galicji w latach 1864–1914. Poznań [in Polish].
Kranjec, S. (2013). Šušteršič, Ivan. Slovenska biografija. Retrieved from http:. www.slovenska-biografija.si/oseba/sbi678766/ [in Slovenian].
Krochmal, A. (Comp.). (1998). Konstantyn Czechowicz: korespondencja grecko-katolickiego biskupa przemyskiego z lat 1897–1914. Przemyśl: Wyd-wo Naukowe TPN [in Polish].
Król, M. (1985). Konserwatyści a niepodległość. Studia nad polską myślą konserwatywną XIX wieku. Warsaw [in Polish].
Król, M. (Ed.). (1982). Stańczycy. Antologia myśli społecznej i politycznej konserwatystów krakowskich. Warsaw [in Polish].
Kryczyński, Br. (1905, Kwiecień 2). Zamiast pozytku – szkoda. Gazeta Narodowa, 76 [in Polish].
Kto derzhal pri vyborakh s poliakamy? (1908, Liutyi 22 (Berezen 6)). Russkoie slovo, 8 [in Russian].
Kulturna borotba na yevropeiskim Zakhodi. (1906, Serpen 27 (Veresen 9)). Ruslan, 188 [in Ukrainian].
Łazuga, W. (2005). Ostatni Stańczyk. Michał Bobrzyński – portret konserwatysty. Toruń [in Polish].
Lekhniuk, R. (2014–2015). Tserkva v bachenni ukrainskykh konservatyvnykh seredovyshch u Halychyni na pochatku XX stolittia. Istorychni ta kulturolohichni studii, 6–7, 217–236 [in Ukrainian].
Lekhniuk, R. (2016). «Lyshe pid provodom nashoho VPr. Epyskopatu mozhe narid nash dvyhnuty sia z zanepadu»: vzaiemyny predstavnykiv ukrainskoho khrystyiansko-suspilnoho rukhu z vyshchymy iierarkhamy Hreko-katolytskoi tserkvy v Halychyni na pochatku XX stolittia. In Istoriia relihii v Ukraini (Vol. 1; pp. 483–496). Lviv: Lohos [in Ukrainian].
Lekhniuk, R. (2016). Ukrainski konservatyvni seredovyshcha u ideinomu prostori Lvova pochatku XX stolittia. Visnyk Lvivskoho universytetu. Seriia istorychna. Spetsialnyi vypusk: Lviv: misto – suspilstvo – kultura, 10 (1), 310–345 [in Ukrainian].
Levytskyi, K. (1926). Istoriia politychnoi dumky halytskykh ukraintsiv 1848–1914. Lviv [in Ukrainian].
Levytskyi, K. (1928). Istoriia vyzvolnykh zmahan halytskykh ukraintsiv z chasu svitovoi viiny 1914–1918. Chastyna persha. Lviv [in Ukrainian].
Levytskyi, K. (1929). Istoriia vyzvolnykh zmahan halytskykh ukraintsiv z chasu svitovoi viiny 1914–1918. Chastyna druha. Lviv: Drukarnia oo. Vasyliian u Zhovkvi [in Ukrainian].
Liga Narodowa i jej organa. (1902, Kwiecień). Przegląd Polski, 430 [in Polish].
Lysty do ruskoi inteligentsyi. (1897, Liutyi 8 (20)). Ruslan, 31 [in Ukrainian].
Majewski, P. (Comp.). (2001). Michal Bobrzyński o potrzebie «silnego rządu w Polsce». Warsaw: Wyd-wo Sejmowe [in Polish].
Malíř, J. (1996). Od spolků k moderním politickým stranám: vývoj politických stran na Moravě v letech 1848–1914. Brno [in Polish].
Markov, D. (1905). Pisma publitsysta. Lviv [in Russian].
Markov, D. (1938). Posledneie slovo pered avstriiskim voiennym sudom. Lviv [in Russian].
Matsevko, I. (2000). Slovianska ideia v interpretatsii ta politychnii diialnosti Dmytra Markova. Naukovi zoshyty istorychnoho fakultetu Lvivskoho natsionalnoho universytetu imeni Ivana Franka, 3, 99–100 [in Ukrainian].
Melik, V. (1965). Volitve na Slovenskem 1861–1918. Ljubljana [in Slovenian].
Melik, V. (1979). Slovenci v Državnem zboru 1893–1904. Zgodovinski časopis, 33 (1), 49–66 [in Slovenian].
Milewski, J. (2013). Zdobycze i iluzje postępu. Krakow: Ośrodek Myśli Politycznej [in Polish].
Molchite, bezstydniki! (1907, Traven 31 (Cherven 13). Halychanyn, 121 [in Russian].
Monchalovskii, O. (1898). Literaturnoie i politicheskoie ukrainofilstvo. Lviv [in Russian].
Monchalovskii, O. (1904). Hlavnyia osnovy russkoi narodnosti. Lviv [in Russian].
Monchalovskii, O. (1911). Sviataia Rus. Lviv [in Russian].
Moskvofilske credo. (1899, Liutyi 26 (Berezen10). Ruslan, 45 [in Ukrainian].
Mudryi, M. (2004). Rukopysni dzherela do istorii Khrystyiansko-suspilnoho soiuzu v Halychyni. Do dzherel. Zbirnyk naukovykh prats na poshanu Oleha Kupchynskoho z nahody yoho 70-richchia, 1, 421–440 [in Ukrainian].
Nasha prohrama i taktyka. (1907, Serpen 2 (15)). Halychanyn, 172 [in Ukrainian].
Nashi namiry. (1897, Sichen 21 (Liutyi 2)). Ruslan, 16 [in Ukrainian].
Nashi namiry. (1897, Sichen 9 (21). Ruslan, 6 [in Ukrainian].
Natsionalni nihilisty. (1898, Hruden 31 (Sichen 12)). Ruslan, 292 [in Ukrainian].
Natsyonalno-politychna zahorilist. (1907, Berezen 8 (21)). Ruslan, 54 [in Ukrainian].
Neopriatnost krestian. (1904, Sichen 10 (23)). Halychanyn, 7 [in Russian].
Nikolaevich. Chestoliubie nasheho krestianstva. (1903, Kviten 23 (Traven 6)). Halychanyn, 89 [in Russian].
Nikolaevich. Nedostatky pedahohiky. (1903, Traven 11 (24)). Halychanyn, 105 [in Russian].
Nikolaevich. Samooplevanie. (1904, Lystopad 26 (Hruden 9)). Halychanyn, 267 [in Russian].
Nikolaevich. Shkola a relyhiia. (1905, Liutyi 11 (24)). Halychanyn, 33 [in Russian].
Nikolaevich. V dele shkolnoi molodezhy. (1903, Lypen 8 (21)). Halychanyn, 151 [in Russian].
Novaia ukrainofilskaia partiia. (1911, Cherven 19 (Lypen 2)). Halychanyn, 136. [in Russian].
Nove ruske tovarystvo politychne u Lvovi. (1896, Zhovten 11 (23)). Pravda, 41 [in Ukrainian].
Novyi «podvyh» paidokratov. (1904, Serpen 12 (25)). Halychanyn, 180 [in Russian].
O russkoi tserkvi i yeia dukhovenstve. (1903, Lypen 31 (Serpen 13)). Halychanyn, 171 [in Russian].
O silskykh kasakh systemy Raifaizena. (1899, Berezen 12 (24)). Ruslan, 57 [in Ukrainian].
O vyborakh do parliamentu. Spilne pastorske poslannia Mytropolyta Andreia ta yepyskopatu Halytskoi tserkovnoi provintsii do narodu. (2013). In Sheptytskyi Andrei. Pastyrski poslannia 1905–1944 (Vol. 4; pp. 30–38). Lviv: Artos [in Ukrainian].
O vyborchu reformu v Avstryi. (1905, Zhovten 28 (Lystopad 10)). Ruslan, 242 [in Ukrainian].
o. Ilyia Chornodolia Do boiu! (1911, Liutyi 22 (9)). Ruslan, 40 [in Ukrainian].
o. Ilyia Chornodolia Do boiu! (1911, Liutyi 23 (10)). Ruslan, 41 [in Ukrainian].
Ob uchastii dukhovenstva v kreditnykh obshchestvakh. (1910, Hruden 23 (Si- chen 5)). Halychanyn, 287 [in Russian].
Obmanshchyky naroda. (1908, Kviten 4 (17)). Russkoie slovo, 14 [in Russian].
Orlevych, I. (2000). Stavropihiiskyi instytut u Lvovi (kinets XVIII – 60-i rr. XIX st.). Lviv [in Ukrainian].
Orlevych, I. (2007). Vzaiemyny hreko-katolytskoi iierarkhii ta rusofilskykh tovarystv Halychyny (XIX – pochatok XX stolit). Istoriia relihii v Ukraini: nauk. shchorichnyk, 1, 672–684 [in Ukrainian].
Orlevych, I. (2015). «Ottsy i deti» ideolohichni rozbizhnosti chy borotba za dominuvannia v Russkii narodnii partii? (Do pytannia rozkolu v rusofilskii techii na pochatku XX stolittia). Z istorii zakhidnoukrainskykh zemel, 10–11, 166–183 [in Ukrainian].
Perepyska uchenykiv. (1903, Sichen 25 (Liutyi 7)). Ruslan, 20 [in Ukrainian].
Pleterski, J. (1998). Pot prvaka slovenskega političnega katolicizma. Ljubljana [in Slovenian].
Po vichu. (1897, Zhovten 25 (Lystopad 6)). Ruslan, 243 [in Ukrainian].
Pokhod Stanislavovskoho vladyki protiv russkoi pechati. (1910, Hruden 1 (14)). Halychanyn, 270 [in Russian].
Polityka w strajkach rolniczych. (1902, Sierpień 17). Gazeta Narodowa, 207 [in Polish].
Pora orhanyzovat. (1908, Berezen 28 (Liutyi 10)). Halychanyn, 72 [in Russian].
Posolskii vybor Barvinskoho y mytropolyt. (1904, Kviten 13 (26)). Halychanyn, 81 [in Russian].
Postroika tserkvei i Obshchestvo im. sv. Petra. (1903, Liutyi 18 (Berezen 3)). Halychanyn, 39 [in Russian].
Potreba khliborobskoi organizatsyi i reprezentatsii. (1897, Serpen 19 (31)). Ruslan, 186 [in Ukrainian].
Potreba khliborobskoi organizatsyi i reprezentatsii. (1897, Serpen 20 (Veresen 1)). Ruslan, 187 [in Ukrainian].
Potreba khliborobskoi organizatsyi i reprezentatsii. (1897, Veresen 13 (26)). Ruslan, 207 [in Ukrainian].
Potreba khliborobskoi organizatsyi i reprezentatsii. (1897, Veresen 19 (Zhovten 1)). Ruslan, 212 [in Ukrainian].
Potreba khliborobskoi organizatsyi i reprezentatsii. (1897, Veresen 20 (Zhovten 2)). Ruslan, 213 [in Ukrainian].
Prichiny i posledstviia ubiistva namestnika. (1908, Kviten 1 (14)). Halychanyn, 75 [in Russian].
Program Národních listu. (1861, Leden 1). Národní listy, 1 [in Czech].
Prostyia pozhelaniia s Novym godom. (1906/1907, Hruden 31 (Sichen 13)). Halychanyn, 284 [in Russian].
Prosvetitelno-ekonomicheskaia rabota vo Zholkovshchyne. (1909, Lystopad 29 (Hruden 12)). Halychanyn, 268 [in Russian].
Protest. (1911, Cherven 10 (23)). Halychanyn, 128 [in Russian].
Pryntsyp natsionalnosty. (1897, Sichen 26 (Liutyi 7)). Ruslan, 21 [in Ukrainian].
Przegląd polityczny. (1906, Marzec). Przegląd Polski, 477 [in Polish].
Rabota sredy naroda. (1910, Sichen 20 (Liutyi 2)). Halychanyn, 15 [in Russian].
Rahten, A. (1999). Zadnji slovenski avstrijakant. Prispevek k politični biografiji dr. Ivana Šusteršiča. Zgodovinski časopis, 53, 2 (115), 195–208 [in Slovenian].
Rasevych, V. (2000). Mytropolyt Andrei (Sheptytskyi) i problema natsionalno-politychnoi konsolidatsii ukraintsiv (1900–1918 roky). Kovcheh. Naukovyi zbirnyk z tserkovnoi istorii, 2, 212–223 [in Ukrainian].
Rech posla Korolia. (1907, Veresen 28 (Zhovten 11). Halychanyn, 217 [in Russian].
Religiia ne ye richyiu pryvatnoiu. (1897, Berezen 15 (27)). Ruslan, 61 [in Ukrainian].
Reorganizatsyia russko-narodnykh obshchestv. (1907, Serpen 5 (18)). Halychanyn, 175 [in Russian].
Ruslan. (1897, Berezen 22 (Kviten 3)), 67 [in Ukrainian].
Sejm. (1900, Maj 3). Gazeta Narodowa, 121 [in Polish].
Shche odna zamitka pro «Khrytyiansko-suspilnyi Soiuz». (1911, Lypen 25 (12)). Ruslan, 162 [in Ukrainian].
Shcho dalshe robyty? (1906, Lystopad 26 (Hruden 9)). Ruslan, 261 [in Ukrainian].
Shkola, tserkva i derzhava. (1897, Kviten 25 (Traven 7)). Ruslan, 92 [in Ukrainian].
Shuttinger, R. (2008). Problema identychnosti konservatyzmu. In O. Protsenko, V. Lisovyi (Comps.), Konservatyzm: Antolohiia (pp. 89–103). Kyiv: VD «Prostir», «Smoloskyp» [in Ukrainian].
Skarzyński, R. (1998). Konserwatyzm. Zarys dziejów filozofii politycznej. Warsaw [in Polish].
Spectator. Stracony czas? (Styczeń 1). Ruch Spolęczny, 1 [in Polish].
Statut politychnoho tovarystva pid nazvoiu «Katolytskyi rusko-narodnyi Soiuz». (1896, Zhovten 11 (23)). Pravda, 41 [in Ukrainian].
Sukhyi, O. (2003). Vid rusofilstva do moskvofilstva (rosiiskyi chynnyk u hromadskii dumtsi ta suspilno-politychnomu zhytti halytskykh ukraintsiv u XIX stolitti). Lviv [in Ukrainian].
Sushchnost, zadachi i tseli russko-narodnoi partii. (1907, Lypen 3 (16)). Halychanyn, 146 [in Russian].
Szlachta, B. (2000). Z dziejów polskiego konserwatyzmu. Krakow [in Polish].
Szlachta, B. (2008). Szkice o konserwatyzmie. Krakow: Ośrodek Myśli Politycznej [in Polish].
Szujski, J. (1867). Kilka prawd z dziejów naszych. Ku rozważeniu w chwili obecnej. Krakow [in Polish].
Tarnavskyi, F. (1981). Spohady. Toronto: Dobra knyzhka [in Ukrainian].
Tarnowski, S. (2002). Z doświadczeń i rozmyślań. Krakow: Ośrodek Myśli Politycznej [in Polish].
Tarnowski, S. (2011). Królowa Opinia. Wybór pism. Krakow: Ośrodek Myśli Politycznej [in Polish].
Terror ruski. (1908, Luty 16). Gazeta Narodowa, 39 [in Polish].
Terror ruski. (1908, Luty 23). Gazeta Narodowa, 45 [in Polish].
Tsolner, E. (2001). Istoriia Avstrii. Lviv: Litopys [in Ukrainian].
Ukrainofilstwo i propaganda anarchizmu. (1908, Luty 6). Gazeta Narodowa, 30 [in Polish].
Ukrainskie golosy o russkom manifeste. (1908, Sichen 18 (31)). Halychanyn, 15 [in Russian].
Uniwersytet ruski. (1911, Listopad 14). Gazeta Narodowa, 260 [in Polish].
Uprzemyslowenie kraju. (1901, Wrzesień 22). Gazeta Narodowa, 263 [in Polish].
Ustrzycki, M. (2000). Pomiędzy konserwatyzmem a nacjonalizmem. Podolacy wobec kwestii narodowej na wsi wschodniogalicyjskiej na przełomie XIX i XX wieku (do roku 1908). Przegląd Wschodni, VI, 3 (23), 477–498 [in Polish].
Vendland, A. V. (2015). Rusofily Halychyny. Ukrainski konservatory mizh Avstriieiu i Rosiieiu, 1818–1915 (Kh. Nazarkevych, Trans.; M. Mudryi, Ed.). Lviv: Litopys [in Ukrainian].
Vnutrishnia syla frantsuskykh katolykiv. (1907, Serpen 22 (Veresen 4). Ruslan, 188 [in Ukrainian].
Vtoryi siezd muzhei doveriia Russko-narodnoi partii vo Lvove 2 n. st. fevralia 1903. (1903). Lviv [in Russian].
Walne zgromadzenie klubu konserwatywnego. (1897, Styczeń 24). Czas, 18 [in Polish].
Wątor, A. (1997). Ziemianin-polityk Tadeusz Cieński 1856–1925. Szczecin: Wydwo naukowe uniwersytetu Szczecińskiegi [in Polish].
Wczorajsze wybory. (1911, Czerwiec 28). Gazeta Narodowa, 136 [in Polish].
Wybór, który zostal zakazany. (1911, Czerwiec 28). Gazeta Narodowa, 146 [in Polish].
Wybory wiejskie. (1908, Luty 26). Czas, 47 [in Polish].
Wyniw wyborow. (1908, Luty 27). Gazeta Narodowa, 48 [in Polish].
Yak vypadut vybory? (1908, Liutyi 1 (14)). Russkoie slovo, 5 [in Ukrainian].
Yak vypadut vybory? (1908, Liutyi 15). Russkoie slovo, 5 [in Ukrainian].
Yakaia dlia nas nauka iz teperyshnikh vyborov? (1908, Liutyi 15 (28)). Russkoie slovo, 7 [in Russian].
Yepiskop odnoi partii. (1907, Berezen 14 (27)). Halychanyn, 58 [in Russian].
Z Rady derzhavnoi. (1897, Berezen 25 (Kviten 6). Narodna Chasopys, 68 [in Ukrainian].
Z Rizdvom Khrystovym! (1897). Ruslan, Chyslo na pokaz [in Ukrainian].
Zadachi ruskoi inteligentsyi a peredovsim dukhovenstva. (1907, Serpen 15 (28)). Ruslan, 183 [in Ukrainian].
Zarobek przy żniwach a strajky rolne. (1902, Sierpien 8). Gazeta Narodowa, 200 [in Polish].
